Sarlavha: Yassi Tomlarda Suyu To‘g‘ri Yo‘naltirish: Samarali Drenaj Tizimlari Nega Muhim?

Kirish:
Yassi tomlar zamonaviy binolarning o‘ziga xos ko‘rinishi va qo‘shimcha foydali maydon yaratish imkoniyati tufayli O‘zbekistonda, ayniqsa Toshkent, Samarqand, Buxoro kabi shaharlarda tobora ko‘proq qo‘llanilmoqda. Biroq, ularning asosiy kamchiligi – yog‘ingarchilik suvlarini to‘g‘ri chiqarib yuborish muammosidir. Yassi tomda suv to‘planib qolishi, tomning o‘ziga, bino konstruksiyasiga va hatto interyeriga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli, samarali va ishonchli drenaj tizimi yassi tomning uzoq muddatli ishonchliligi va binoning sog‘lomligi uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.

Yassi Tomlarda Suv To‘planishining Xavflari (Muammolar):

1. Tomning Shikastlanishi: Doimiy suv to‘planishi (ayniqsa qishda muzlaganda) tom qoplamasini (gidroizolyatsiya) tez eskiradi, yoriqlar hosil qiladi va oqib chiqishiga sabab bo‘ladi.
2. Tomning Og‘irlashishi: Ko‘p miqdorda suv tom konstruksiyasiga qo‘shimcha og‘irlik soladi, bu esa uning deformatsiyasiga yoki hatto qulash xavfini oshiradi.
3. Lekalar va Namlik Zarari: Suv tomdan oqib, devorlar va shiftlarga singib, ichki bezaklarni (gipsokarton, bo‘yoq) buzadi, xirob qiladi va yoqimsiz dog‘lar qoldiradi.
4. Zanglash va Chirish: Metall konstruksiyalar va o‘tkazgichlar nam muhitda tez zanglab, ularning mustahkamligi pasayadi.
5. Mold va Zamburug‘lar: Nam muhit mold va zamburug‘lar o‘sishi uchun ideal sharoit yaratadi, bu esa bino ichidagi havo sifati va odamlarning sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
6. Buzlagan Suvning Zarari: Qishda tomda qolgan suv muzlab, kengayib, gidroizolyatsiyani va tom qatlamlarini yorib yuborishi mumkin.

Yassi Tomlar uchun Asosiy Drenaj Tizimi Turlari:

1. Ichki Drenaj Tizimlari (Standart):

   • Ish Prinsipi: Tom sathida strategik joylarda (odatda markazda yoki eng past nuqtalarda) o‘rnatilgan drenaj vannalari suvni yig‘ib oladi. Suv bu vannalardan tom ichiga o‘rnatilgan vertikal trubalar orqali pastga (kanalizatsiya tizimiga yoki maxsus suv o‘tkazgichga) yo‘naltiriladi.
   • Afzalliklari: Ko‘rinmaydi (estetik), shamol ta’siridan himoyalangan, suv binoning devorlariga tegmaydi.
   • Kamchiliklari: Montaj qiyinroq (tom qatlamlarini aniq kesish kerak), trubalarni to‘silib qolish xavfi mavjud (yaprog‘lar, axlatlar), muzlab qolishi mumkin (agar izolyatsiya yomon bo‘lsa). Muhim: Mutlaqo to‘g‘ri o‘rnatilishi va muntazam tozalanishi zarur.

2. Tashqi Drenaj Tizimlari (Olikonlar / Tashqi Oqizgichlar):

   • Ish Prinsipi: Tomning chetida (ayniqsa parapetlar atrofida) o‘rnatilgan olikonlar (maxsus oqizgich qutilari) suvni yig‘ib oladi. Suv olikondan tashqi vertikal oqizgich trubalari orqali yer sathiga yo‘naltiriladi.
   • Afzalliklari: Montaji nisbatan oson, tozalash va texnik xizmat ko‘rsatish osonroq.
   • Kamchiliklari: Shamol ta’sirida suv devorlarga tegishi mumkin, ko‘rinadi (estetik jihatdan ichki drenajdan pastroq), qattiq muzlash sharoitida muammoli bo‘lishi mumkin. Tomning pastki qismiga ancha ko‘p oqizgich o‘rnatish talab qilinishi mumkin.

3. Gravitatsion (Og‘irlik Kuchi bilan Ishlovchi) Tizimlar:

   • Ish Prinsipi: Tomda maxsus (odatda kam sezilarli) egim yaratiladi (1.5% dan 3% gacha). Suv og‘irlik kuchi ta’sirida bu egim bo‘ylab sirpanib, drenaj nuqtalariga (ichki vannalar yoki tashqi olikonlar) oqib keladi.
   • Ahamiyati: Bu tizim emas, balki har qanday drenaj tizimining samaradorligini oshiruvchi asosiy shartdir. Tom mutlaqo tekis bo‘lmasligi, suv oqishi uchun minimal egimga ega bo‘lishi kerak.

Yassi Tom Drenaj Tizimini O‘rnatish va Ekspluatatsiya Qilishda Muhim Nuqtalar:

• Hesoblash: Tom maydoni, yomg‘ir yog‘ishi intensivligi (O‘zbekiston sharoiti uchun maxsus) asosida drenaj nuqtalari (vannalar/olikonlar) soni va trubalar diametri aniq hisoblab chiqilishi kerak. Yetarli drenaj quvvati bo‘lmasa, suv to‘planib qoladi.
• Sifatli Materiallar: Drenaj vannalari, olikonlar, trubalar, birikmalar UV nurlariga, harorat o‘zgarishlariga va mexanik yuklarga chidamli, sifatli materiallardan (masalan, yuqori sifatli plastik, po‘lat) bo‘lishi kerak. Korroziyaga qarshi himoya muhim.
• To‘g‘ri O‘rnatish: Drenaj nuqtalari tomning eng past joylariga o‘rnatilishi shart. Trubalarning egilishlari minimal bo‘lishi, ular izolyatsiyalanishi (muzlashdan himoya uchun) va mustahkam mahkamlanishi kerak.
• Filtrlar: Drenaj vannalariga va olikonlarga axlat, barglar va boshqa katta qoldiqlarni ushlab qoladigan filtr qopqoqlari o‘rnatilishi mutlaqo zarur. Bu trubalarning to‘silishining oldini oladi.
• Muntazam Texnik Xizmat: Eng muhim bosqich! Yiliga kamida ikki marta (kuz va bahorda) drenaj tizimini tekshirish kerak:
  • Filtr qopqoqlarini tozalash.
  • Vannalar va trubalarda to‘silish, axlat borligini tekshirish (maxsus kameralar yoki suv o‘tkazish orqali).
  • Barcha elementlarning holati (shikastlanish, yoriqlar) va birikmalarning mustahkamligini tekshirish.
  • Qish oldidan trubalarda suv qolmasligiga ishonch hosil qilish.

Xulosa: Investitsiya Sifatida Drenaj
Yassi tom – bu faqat qurilish tugagandan keyin unutib bo‘ladigan narsa emas. Uning sog‘lomligi va uzoq umri to‘g‘ri loyihalash, sifatli materiallardan foydalanish va ayniqsa, ishonchli drenaj tizimi va uning muntazam texnik xizmatiga bog‘liq. Samarali drenaj tizimiga qilingan investitsiya tomni ta’mirlashning yuqori xarajatlaridan, binoning namlik zararidan va uzoq muddatdagi tashvishlardan sizni asraydi.

O‘zbekistonning iqlim sharoitida (issiq yozlar, ba’zan kuchli yomg‘irlar, sovuq qishlar) yassi tomning suvdan himoyalanishi ayniqsa muhimdir. Tomingizga ishonchingiz komil bo‘lishi uchun, drenaj tizimini professional tarzda loyihalashtirish va o‘rnatishni, shuningdek uning muntazam texnik xizmatini ta’minlashni unutmang.

 Optimallashtirish Uchun Qo‘shimcha Izohlar:

• Kalit So‘zlar: Yassi tom, drenaj tizimi, ichki drenaj, tashqi drenaj, olikon, drenaj vannasi, tom suv oqizgichi, tom egimi, gidroizolyatsiya, tom ta’miri, tom texnik xizmati, Toshkent tom usta, Samarqand tom ishlari, O‘zbekiston yassi tom, tomdan suv oqishi, namlik zarari.
• Mahallillashdirish: "O‘zbekiston", "Toshkent", "Samarqand", "Buxoro" kabi geografik kalit so‘zlar qo‘llangan.
• Struktura: Sarlavhalar (H1, H2, H3), bandlar, ro‘yxatlar (nuqtali va raqamli) – o‘qish va tushunishni osonlashtiradi.
• Foydali Kontent: Muammolar, yechimlar, texnik xizmat bo‘yicha aniq va amaliy maslahatlar berilgan, bu o‘quvchini saytda uzoqroq saqlaydi.
• Chaqlovchi Sarlavha: Dastlabki sarlavha (H1) diqqatni tortadi va muammoni ko‘rsatadi.
• Uzunlik: To‘liq qamrovli maqola – qidiruv tizimlari buni afzal ko‘radi.

• • Yassi tomlar uchun drenaj tizimini to'g'ri loyihalash, o'rnatish va uzoq muddatli ishonchliligini ta'minlash uchun quyidagi asosiy ma'lumotlar zarur:

    1. Tomning O'ziga Xos Xususiyatlari:

    • Maydoni: Suv yig'iladigan umumiy sath (m²).
    • Konstruksiya: Beton plita, poydevorli plita, trapezoidal po'lat varaq, yog'och karkas va boshqalar.
    • Qatlamlar Tartibi: Gidroizolyatsiya turi (bitumli rulon, membranalar, suyuq kauchuk), izolyatsiya, himoya qatlamlari, yuk taqsimlovchi plitalar.
    • Egim: Mavjud egim darajasi (%) va yo'nalishi. Minimal 1.5-2% talab etiladi. Egim yo'q bo'lsa, uni qanday yaratish rejalashtirilgan?
    • Chegaralar va To'siqlar: Parapet balandligi, devorlar, lift shaxsi, ventilyatsiya trubalari, kundalik tizimlari, panjara oynalarining joylashuvi.

    2. Iqlim Sharoiti (O'zbekiston uchun maxsus):

    • Yomg'ir Yog'ishi Intensivligi: Hududingizdagi eng kuchli qisqa muddatli (5/10/15 daqiqalik) va uzun muddatli yomg'ir yog'ishi miqdori (l/s · ha yoki mm/soat). Bu drenaj quvvatini hisoblash uchun asosdir.
    • Qor Yog'ishi va Muzlash: Qor qoplamining maksimal og'irligi (kg/m²), muzlash-muz erish davrlari, qishki haroratlar. Ichki drenaj trubalarining muzlab qolmasligi uchun izolyatsiya talablari.
    • Quyosh Nurining Kuchi (UV): Materiallarning UV nurlariga chidamliligi (ayniqsa plastik elementlar).
    • Shamol: Kuchli shamollar tashqi drenajdan (olikonlardan) chiqayotgan suvning devorlarga tegishiga olib kelishi mumkin.

    3. Drenaj Tizimi Talablari va Turi:

    • Talab Qilinadigan Samara: Tomdan sekundiga chiqarilishi kerak bo'lgan maksimal suv hajmi (l/s). Tom maydoni va lokal yomg'ir intensivligiga qarab hisoblanadi.
    • Tizim Turi Tanlash:
      • Ichki Drenaj: Ayrim binolar (ko'p qavatli turar-joy, ofis markazlari) uchun afzal, estetik jihatdan yaxshi. Trubalarning muzlab qolmasligi va to'silmasligini ta'minlash muhim.
      • Tashqi Drenaj (Olikonlar / Tashqi Oqizgichlar): Yakka tartibli binolar, sanoat inshootlari uchun ko'proq qo'llaniladi. Montaji va texnik xizmati osonroq. Kerakli miqdordagi oqizgichlarni hisoblash (odatda har 150-200 m² maydon uchun kamida bitta, lekin aniq hisob talab etiladi).
      • Aralash Tizim: Katta maydonli yassi tomlarda ichki va tashqi tizimlar birgalikda qo'llanilishi mumkin.
    • Zaxira (Avariya) Oqizgich: Asosiy tizim muvaffaqiyatsizlikka uchraganda (masalan, to'silib qolgan) suvni chiqarish uchun mustaqil tizim (qo'shimcha olikonlar, parapetda maxsus kesiklar). Bu ayniqsa muhim.

    4. Komponentlar va Materiallar:

    • Drenaj Vannalari (Ichki Tizim uchun):
      • Material (yuqori chastotali polipropilen - HDPE, polietilen - PE, po'lat).
      • Diametri (mm, odatda DN 70, DN 100, DN 125).
      • Ko'tarilgan doira balandligi (tom qatlamlarini qanchalik balandlikda ushlay olishi).
      • Filtr qopqog'i turi (torli, plastik, metall).
    • Olikonlar (Tashqi Tizim uchun):
      • Material (HDPE, PE, PVC-U, rangsiz po'lat).
      • Oqizish kengligi (mm).
      • Ko'tarilgan doira balandligi.
      • Filtr qopqog'i.
    • Vertikal Trubalar / Oqizgichlar:
      • Material (ichki tizim: HDPE, PE, PP; tashqi tizim: PVC-U, rangsiz po'lat).
      • Diametri (DN 70, DN 100, DN 125 va h.k.). Ichki tizim trubalari izolyatsiyalanishi kerak (muzlashdan himoya).
      • Mahkamlagichlar.
    • Birikmalar va Adaptorlar: Vannalar/olikonlar bilan trubalarni ulash uchun.

    5. Loyihalash va Hisoblash:

    • Drenaj Nuqtalari Sonini Hisoblash: Tom maydoni, yomg'ir intensivligi, drenaj nuqtasining quvvati asosida hisoblanadi. Maxsus formulalar (masalan, DIN EN 12056-3 standarti asosidagi) yoki dasturlar qo'llaniladi. Bu eng muhim bosqichlardan biri!
    • Truba Diametrini Hisoblash: Kutilayotgan suv oqimi tezligi va trubaning maksimal to'ldirilish koeffitsiyenti asosida.
    • Joylashtirish Rejasi: Drenaj nuqtalari tomning eng past joylariga (egimning etagiga) joylashtirilishi kerak. Trubalar yo'li rejalashtiriladi (eng qisqa yo'l, minimal egilishlar).

    6. Montaj va Texnik Xizmat:

    • Montaj Detallari: Vannalar/olikonlarni tom qatlamlariga to'g'ri o'rnatish va suv o'tkazmasligini ta'minlash usullari. Trubalarni mustahkam mahkamlash.
    • Gidroizolyatsiya Integratsiyasi: Drenaj elementlarini tom gidroizolyatsiyasiga suv o'tkazmaydigan tarzda ulash (maxsus flanselar, yelimlar).
    • Muntazam Texnik Xizmat Jadvali: Filtrlarni tozalash chastotasi (yiliga kamida 2 marta: kuz va bahorda), trubalarni tekshirish va tozalash, barcha elementlarning holatini nazorat qilish.

    7. Normativ Hujjatlar va Kafolatlash:

    • Mahalliy Qurilish Normlari (O'zDSt): O'zbekistonda qabul qilingan tegishli standartlar va qoidalar.
    • Xalqaro Standartlar (Ixtiyoriy, lekin tavsiya etiladi): DIN EN 12056-3 (Suv chiqarish tizimlari), DIN EN 612 (Tashqi suv chiqargichlar va oqizgichlar).
    • Materiallar Sertifikatlari: Sifat va xavfsizlik sertifikatlari.
    • Ish Bajaruvchi Kompaniya Kafolati: Montaj va materiallar uchun kafolat shartlari.

    Xulosa:
    Yassi tom drenaj tizimi – nafaqat olikon yoki trubadan iborat emas. Bu tomning xususiyatlari, hudud iqlimi, aniq hisob-kitoblar, sifatli materiallar va professional montajni o'z ichiga olgan murakkab tizim. Yuqoridagi barcha ma'lumotlarni hisobga olmaganda, tom suv oqishi, namlik zarari va erta eskirish muammolariga duch kelish ehtimoli yuqori. Samarali drenaj tizimiga qilingan investitsiya binoning uzoq umri va uy-joy xavfsizligiga hissa qo'shadi.

     

    Yassi tomlar uchun to'g'ri loyihalashtirilgan va o'rnatilgan drenaj tizimlari quyidagi muhim afzalliklarni keltiradi:

    1. Suv To'planishi va Suv Oqishining Oldini Olish (Asosiy Afzallik):

       • Yog'ingarchilik suvlarini tez va samarali chiqarib yuboradi.
       • Tomda suv to'planib qolishini (suv ko'llari hosil bo'lishi) va uning salbiy oqibatlarini bartaraf etadi.
       • Tomning har qanday nuqtasidan suvning oqib chiqishining oldini oladi.

    2. Tomning Xizmat Muddatini Uzaytirish:

       • Doimiy namlik va suv ta'siri tomning gidroizolyatsiya qatlamini (bitum, membranalar) tez eskiradi va yorilishiga olib keladi. Drenaj bu jarayonni sezilarli darajada sekinlas

     

    •